Zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD – z ang. Oppositional Defiant Disorder) sklasyfikowane w ICD-10 jako zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym, są zaburzeniem zachowania, które występuje głównie u dzieci i młodzieży. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze charakteryzują się nadmiernym oporem wobec autorytetu, uporczywym i trudnym do opanowania zachowaniem opozycyjnym oraz nadmiernym nieposłuszeństwem wobec dorosłych.
Osoby cierpiące na zaburzenia opozycyjno-buntownicze często mają trudności w utrzymaniu pozytywnych relacji z innymi ludźmi, w szczególności z osobami posiadającymi władzę, takimi jak rodzice, nauczyciele i inne osoby uznawane za autorytety. Mogą być nieustępliwe, uparte, złośliwe i nieposłuszne, często prowokując konflikty z otoczeniem. Zachowania te mogą wpływać na funkcjonowanie społeczne, edukacyjne i rodzinne.
Objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
- częste wybuchy złości i irytacji
- trudności w kontrolowaniu emocji
- nieposłuszeństwo wobec dorosłych
- świadome drażnienie innych osób
- wyraźne trudności w przestrzeganiu zasad i norm społecznych
- skłonność do obwiniania innych za własne błędy lub złe zachowanie
- długotrwałe uczucie urażenia i gniewu
Diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Zespoły zaburzeń opozycyjno-buntowniczych występują, gdy obserwuje się negatywistyczne, wrogie i buntownicze zachowanie, trwające co najmniej 6 miesięcy, z czterema lub więcej z następujących cech:
- częste wybuchy złości,
- częste konflikty z dorosłymi,
- częste buntowanie się lub odmawianie posłuszeństwa wobec zasad i życzeń osób dorosłych,
- celowe dokuczanie innym,
- obwinianie innych za własne błędy lub nieodpowiednie zachowanie,
- nadwrażliwość lub łatwość wytrącania z równowagi przez innych,
- częste uczucie urażenia i złości,
- częste przejawy złośliwości i potrzeba zemsty.
Pierwsze objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych mogą pojawić się już w wieku przedszkolnym. Jednak w tym okresie trudno jest ocenić, czy są one jeszcze w granicach normy czy już stanowią zaburzenie. Po okresie przedszkolnym te zachowania często zmniejszają się. Jednak jeśli utrzymują się one nadal w wieku szkolnym i utrudniają funkcjonowanie dziecka, istnieje duże prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z zespołem zaburzeń opozycyjno-buntowniczych.
Występowanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych szacuje się na poziomie od 1,7% do 9,9%. Często występują u około jednej trzeciej dzieci z zaburzeniami zachowania i emocjonalnymi. Czasami zaburzenia opozycyjno-buntownicze stanowią wstęp do poważniejszych zaburzeń zachowania.
Aby zdiagnozować zaburzenia zachowania u dzieci, istnieje kilka wskaźników, na które należy zwrócić uwagę:
- trwałość objawów patologicznego zachowania – jeśli dane formy zachowania utrzymują się przez dłuższy czas, można uznać je za przejaw zaburzeń zachowania
- intensywność objawów – duża liczba i nasilenie objawów mogą wskazywać na rzeczywiste zaburzenia zachowania.
- częstotliwość występowania patologicznych objawów zachowania -częste pojawianie się tych objawów sugeruje istnienie problemu zaburzeń zachowania.
Te kryteria powinny być analizowane w kontekście diagnozowania dziecka pod kątem zaburzeń zachowania, uwzględniając wiek dziecka, jego indywidualne cechy oraz środowisko, w jakim się rozwija.
Rozpoznanie zaburzeń zachowania u dzieci jest trudne, ponieważ znajdują się one w ciągłym rozwoju fizycznym, psychicznym i duchowym. Dlatego ważne jest uwzględnienie, czy dane zachowanie mieści się w granicach normy wiekowej i faz rozwojowych, oraz uwzględnienie obowiązujących stylów zachowania w ich naturalnym środowisku, które są uwarunkowane czynnikami kulturowymi obecnymi w rodzinie i najbliższym otoczeniu.
Należy pamiętać, że pojedynczy objaw zachowania nie zawsze musi oznaczać zaburzenia zachowania, ale może być wskazówką, że istnieje problem, który wymaga próby rozwiązania.
Dzieci charakteryzujące się zaburzeniami zachowania różnią się od swoich rówieśników trudnościami w funkcjonowaniu w obszarze poznawczym, behawioralnym i edukacyjnym. Rozwój zaburzeń zachowania jest w dużym stopniu zależny od interakcji między dzieckiem, a jego otoczeniem społecznym.
Profilatyka zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Aby zapobiegać zaburzeniom zachowania, istotne jest zrozumienie przyczyn, które prowadzą do wystąpienia objawów charakterystycznych dla tych zaburzeń. Konieczne jest dokładne poznanie środowiska rodzinnych dzieci, atmosfery w ich domach oraz uwzględnienie ich dotychczasowych doświadczeń życiowych. Również należy ocenić, które z obecnych sytuacji są szczególnie trudne dla dzieci i zrozumieć, jak one odbierają i przeżywają swoją sytuację w domu i w szkole. Przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych są wieloczynnikowe i obejmują zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Niektóre czynniki ryzyka obejmują nieodpowiednie metody wychowawcze, trudności rodzinne, niską jakość więzi rodzinnych, stres w rodzinie i negatywne doświadczenia życiowe.
W związku z tym nie można zastosować jednego uniwersalnego podejścia wychowawczego dla wszystkich dzieci z zaburzeniami zachowania. Każde dziecko musi być oceniane indywidualnie, z uwzględnieniem ich wcześniejszych doświadczeń i aktualnej sytuacji, oraz stosować odpowiednie metody oddziaływania wychowawczego.
Im wcześniej zostaną zidentyfikowane objawy prowadzące do patologicznego zachowania, tym łatwiej i skuteczniej można pomóc dziecku. Czasami wystarczy wyeliminowanie niekorzystnych sytuacji, aby pokonać patologiczne zachowania. Jednak gdy zaburzenia zachowania są utrwalone, dziecko może wymagać długoterminowej, głębokiej psychoterapii, w której powinno uczestniczyć razem z całą rodziną. Zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży mogą być reakcją na sytuację, w której muszą żyć, której nie akceptują i którą pragną zmienić. Te zachowania są swoistym przejawem zaburzeń w adaptacji do określonych ról społecznych oraz protestem przeciwko zaakceptowanemu sposobowi osiągania społecznie akceptowanych celów życiowych.
Leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych często obejmuje interwencje psychologiczne, takie jak terapia behawioralna, terapia rodzicielska i szkolenie umiejętności wychowawczych. Terapia skupiona na rodzinie może również być pomocna w poprawie komunikacji i rozwiązywaniu konfliktów w rodzinie. W niektórych przypadkach może być również wskazane stosowanie farmakoterapii.
Jeśli podejrzewa się występowanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych u dziecka, ważne jest aby zasięgnąć porady specjalisty, takiego jak psycholog, psychiatra lub terapeuta. Specjaliści są w stanie dokładnie ocenić sytuację i postawić trafną diagnozę, a następnie opracować odpowiedni plan leczenia lub interwencji terapeutycznych.