Perseweracja to pojęcie używane w psychologii i neuropsychologii odnoszące się do powtarzania lub uporczywego trwania przy określonym działaniu, myśli, słowie lub temacie, mimo braku celowości lub sensowności tego powtarzania. Jest to rodzaj zakleszczenia poznawczego, w którym osoba utrzymuje się w jednym określonym zachowaniu lub wypowiedzi, niezdolna do przejścia do innych treści lub tematów.
Perseweracja odnosi się do utrzymywania się pewnej myśli, wypowiedzi, działania lub reakcji mimo zmiany kontekstu lub braku adekwatności. Jest to zjawisko polegające na powtarzaniu tych samych czynności, myśli lub słów, nawet gdy nie są one już potrzebne lub są nieadekwatne do danej sytuacji. Perseweracja może występować zarówno w sferze poznawczej, jak i behawioralnej, i często wiąże się z zaburzeniami neurologicznymi, rozwojowymi lub psychicznymi.
Cechy perseweracji
- Powtarzalność – kluczową cechą perseweracji jest uporczywe powtarzanie pewnych zachowań, myśli lub słów. Osoba może wielokrotnie powracać do tych samych wątków, pomimo zmiany tematu lub sytuacji.
- Brak adekwatności – zachowania lub myśli, które są powtarzane, są nieadekwatne do aktualnego kontekstu, np. osoba może odpowiadać to samo na różne pytania lub powtarzać działanie, które nie przynosi już pożądanych efektów.
- Trudność w przerwaniu – osoba doświadczająca perseweracji ma trudność w przerwaniu powtarzalnego wzorca, mimo świadomości, że jest on nieodpowiedni lub nieadekwatny. Może to wynikać z uszkodzeń mózgu, problemów z funkcjami wykonawczymi lub innych zaburzeń neurologicznych.
- Automatyczność – perseweracja często zachodzi automatycznie, bez pełnej kontroli osoby nad swoimi działaniami. Może to wynikać z zaburzeń funkcji poznawczych, takich jak uwaga, elastyczność myślenia czy kontrola impulsów.
Rodzaje perseweracji
- Perseweracja poznawcza – polega na uporczywym powracaniu do tych samych myśli lub idei. Osoba nie potrafi zmienić swojego sposobu myślenia, nawet jeśli jest to potrzebne. Przykładem może być pacjent z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi, który nieustannie martwi się o to samo, mimo że nie ma to podstaw w rzeczywistości.
- Perseweracja werbalna – polega na powtarzaniu tych samych słów, fraz lub zdań, mimo że nie pasują one do bieżącej rozmowy. Przykładem może być osoba z afazją, która odpowiada to samo na różne pytania, nawet jeśli pytania dotyczą innych tematów.
- Perseweracja motoryczna – występuje, gdy osoba powtarza te same ruchy lub działania, mimo że nie są one już potrzebne lub są nieodpowiednie do sytuacji. Przykładem może być pacjent z chorobą Parkinsona, który wielokrotnie wykonuje ten sam ruch, mimo że osiągnął już zamierzony cel.
Perseweracja jako objaw zaburzeń neurologicznych i psychicznych
Perseweracja jest często związana z różnymi zaburzeniami neurologicznymi i psychicznymi, może występować w różnych kontekstach chorobowych i może mieć różne formy. Może przejawiać się jako powtarzanie tych samych słów, zwrotów lub fraz, wykonywanie tych samych ruchów lub czynności, skupianie się na jednej myśli lub temacie przez dłuższy czas.
W niektórych przypadkach może być objawem problemów z funkcjami wykonawczymi, które są odpowiedzialne za planowanie, organizowanie i kontrolowanie myślenia oraz działania. Perseweracja może być także związana z uszkodzeniami mózgu, zwłaszcza w okolicach czołowych, które odpowiadają za kontrolę impulsów i elastyczność myślenia.
- Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD) – u osób z OCD perseweracja może objawiać się w postaci natrętnych myśli (obsesji) lub powtarzalnych działań (kompulsji), które są wykonywane mimo braku realnej potrzeby.
- Autyzm – u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często obserwuje się perseweracyjne myślenie lub zachowania, takie jak powtarzalne ruchy (np. machanie rękami) czy ciągłe powracanie do ulubionych tematów rozmów, nawet jeśli nie są one adekwatne do kontekstu.
- Afazja – osoby z afazją, zwłaszcza po uszkodzeniach mózgu, mogą doświadczać perseweracji werbalnej, polegającej na powtarzaniu tych samych słów lub zwrotów, niezależnie od zmiany tematu rozmowy.
- Choroba Parkinsona – osoby z tą chorobą mogą doświadczać perseweracji motorycznej, czyli powtarzalnych, niekontrolowanych ruchów, które nie są już potrzebne do wykonania danej czynności.
- Choroba Alzheimera – w zaawansowanych stadiach choroby, osoby z Alzheimerem mogą przejawiać persewerację w formie powtarzających się pytań lub zdań, które wynikają z utraty zdolności do przetwarzania nowych informacji.
Przykłady perseweracji
- Perseweracja poznawcza: osoba, która doświadcza utraty pracy, może obsesyjnie powracać do tej myśli, rozważając wszystkie potencjalne przyczyny zwolnienia, mimo że realna sytuacja już się zmieniła i koncentrowanie się na tym nie przynosi żadnych korzyści.
- Perseweracja werbalna: pacjent po udarze może nieustannie powtarzać jedno słowo, np. „tak”, jako odpowiedź na różne pytania, mimo że pytania wymagają różnych odpowiedzi. Przykładowo, na pytanie „Jak się nazywasz?” oraz „Czy chcesz kawę?”, pacjent odpowiada tym samym słowem „tak”, ponieważ nie jest w stanie przerwać tego wzorca.
- Perseweracja motoryczna: osoba z chorobą Parkinsona może wielokrotnie wykonywać gest zamykania drzwi, nawet jeśli są one już zamknięte, ponieważ jej ciało „nie przestaje” reagować na impulsy motoryczne związane z tą czynnością.
Terapia zachowań perseweracyjnych
Perseweracja w kontekście zaburzeń neurologicznych, wymaga odpowiedniej terapii. Może być trudna do przerwania, ale za pomocą odpowiednich technik terapeutycznych można pracować nad zwiększeniem elastyczności myślenia i reakcji. Terapia poznawczo-behawioralna, terapia mowy (w przypadku perseweracji werbalnej) oraz terapia zajęciowa mogą pomóc osobom zmagającym się z tym zjawiskiem. W niektórych przypadkach perseweracja może znacząco utrudniać codzienne funkcjonowanie, dlatego ważne jest jej wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiedniego leczenia lub rehabilitacji.
Przykłady perseweracji
Perseweracja może być związana z różnymi stanami psychologicznymi jak również towarzyszyć konkretnym zaburzeniom psychicznym, takim jak schizofrenia, katatonia, otępienie, upośledzenie umysłowe czy osobowość anankastyczna. Na przykład u osób z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym perseweracja może dotyczyć powtarzania określonych myśli lub czynności, które są uciążliwe i trudne do kontrolowania. U osób z autyzmem perseweracja może objawiać się poprzez utrzymywanie się określonych ruchów ciała lub koncentracja na specyficznych zainteresowaniach czy tematach. Perseweracja może mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie jednostki, utrudniając jej elastyczność poznawczą, zdolności adaptacyjne i przerzutność uwagi. Może także prowadzić do frustracji i trudności w komunikacji społecznej.