Warunkowanie instrumentalne znane również jako warunkowanie operacyjne lub warunkowanie skinnerowskie, jest jednym z podstawowych pojęć w dziedzinie psychologii behawioralnej. Obejmuje ono proces uczenia się, w którym zachowanie jest kształtowane przez konsekwencje, jakie występują po tym zachowaniu. Głównym twórcą i badaczem tego typu warunkowania był Burrhus Frederic Skinner.
W warunkowaniu instrumentalnym kluczowe znaczenie mają trzy elementy:
- Zachowanie – jest to konkretne działanie, które osoba podejmuje w odpowiedzi na bodziec. Może to być na przykład naciśnięcie przycisku, wykonanie określonej czynności lub wypowiedzenie słowa.
- Konsekwencje – są to skutki, które występują po zachowaniu i mogą mieć wpływ na to, czy dane zachowanie będzie wzmacniane (czyli zwiększane) lub karane (czyli zmniejszane). Konsekwencje mogą być pozytywne (np. nagroda, pozytywne wzmocnienie), negatywne (np. usunięcie nieprzyjemnego bodźca) lub kary (np. kara, negatywne konsekwencje).
- Kontekst – warunkowanie instrumentalne zachodzi w określonym kontekście lub środowisku. Bodźce, które występują w tym środowisku, mogą wpływać na to, jakie zachowanie będzie wzmacniane lub karane.
Proces warunkowania instrumentalnego polega na stopniowym kształtowaniu zachowania poprzez konsekwencje. Jeśli pojawia się pozytywna konsekwencja po wykonaniu określonego zachowania, istnieje większe prawdopodobieństwo, że to zachowanie będzie powtarzane w przyszłości. Z kolei, jeśli pojawia się negatywna konsekwencja po wykonaniu danego zachowania, istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, że to zachowanie będzie powtarzane.
Warunkowanie instrumentalne ma szerokie zastosowanie w dziedzinie psychologii behawioralnej i jest wykorzystywane w terapii behawioralnej, psychologii zwierząt, edukacji, zarządzaniu zachowaniem w organizacjach oraz innych obszarach, w których istnieje potrzeba modyfikowania zachowań.
Jeden z przykładów mechanizmu uczenia się instrumentalnego to instrumentalne warunkowanie ucieczki, które zostało opisane przez Millera w 1951 roku na podstawie przeprowadzonego badania eksperymentalnego. W eksperymencie tym szczur był umieszczony w specjalnie skonstruowanym pudełku, które było podzielone drzwiami na dwie części: jedna część miała białe podłoże w postaci metalowej siatki, a druga część miała czarne podłoże w postaci zwykłej podłogi. W pierwszej fazie eksperymentu szczurowi podawano impulsy elektryczne, gdy znajdował się w białej części pudełka, co powodowało u niego lęk przed pomieszczeniem o białym podłożu.
