Neurotyzm definiowany jest w psychologii jako cecha osobowości charakteryzująca się skłonnością do doświadczania negatywnych emocji, takich jak lęk, gniew, smutek, poczucie winy czy drażliwość. Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu (neurotyczne) często doświadczają zmiennych nastrojów i mają skłonność do reagowania na stres w sposób przesadny. Są one bardziej podatne na negatywne myśli i mają tendencję do postrzegania codziennych sytuacji jako groźnych i trudnych do opanowania. Osoby neurotyczne często mają tendencję do odczuwania niepokoju, zmartwień, napięć oraz silnych reakcji emocjonalnych na wydarzenia, które przez osoby mniej neurotyczne mogą być uznawane za stosunkowo mało istotne lub wręcz normalne.
Neurotyzm jest jednym z pięciu głównych wymiarów osobowości w modelu wielkiej piątki (teoria pięciu wielkich czynników), który jest powszechnie używany w psychologii do oceny cech osobowości. Model ten obejmuje pięć wymiarów osobowości: neurotyzm, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność. Neurotyzm różni się od pozostałych pięciu wymiarów, ponieważ odnosi się głównie do negatywnych emocji i zniechęcenia oraz tendencji do doświadczania negatywnych emocji i reakcji na stres, takich jak lęk, smutek, irytacja, wrażliwość i niestabilność emocjonalna.
Neurotyzm nie jest jednoznacznie negatywną cechą osobowości. Istnieją pewne zalety związane z tą cechą, na przykład osoby neurotyczne mogą być bardziej skrupulatne i bardziej dbać o szczegóły. Pewien poziom neurotyzmu może być korzystny, ponieważ pomaga reagować na zagrożenia i podejmować środki ostrożności.
Objawy neurotyzmu
Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu mogą doświadczać szeregu objawów i zachowań, w tym:
Wysoki poziom lęku i niepokoju
Osoby neurotyczne mają tendencję do odczuwania stałego poczucia niepokoju i lęku nawet w sytuacjach, które dla innych mogą wydawać się bezpieczne. Często odczuwają niepokój, martwią się o przyszłość i są bardziej skłonne do przeżywania stresu w różnych sytuacjach.
Emocjonalna reaktywność, nadmierna emocjonalność
Osoby neurotyczne mają tendencję do reagowania na wydarzenia zbyt emocjonalnie, co może wpływać na ich relacje z innymi. Mają tendencję do silnych reakcji emocjonalnych na stresujące wydarzenia, często doświadczając intensywnych emocji negatywnych.
Niestabilność emocjonalna
Ich nastrój może zmieniać się szybko i często bez wyraźnego powodu.
Negatywne myślenie
Osoby neurotyczne mogą mieć trudności z wyłączaniem myśli i mogą skupiać się na problemach, które nie mają realnego powodu. Mają skłonność do pesymizmu, negatywnej oceny siebie i swojego otoczenia.
Niska odporność na stres
Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu są bardziej podatne na stres i mają trudności z radzeniem sobie w sytuacjach wymagających szybkiego reagowania. Mają trudności z radzeniem sobie ze stresem i często czują się przytłoczone przez codzienne obowiązki i problemy.
Depresja
Neurotyzm jest związany z podatnością na doświadczanie depresji i niskiego nastroju
Niskie poczucie własnej wartości
Neurotyczność może wiązać się z niską samooceną i brakiem pewności siebie.
Perfekcjonizm
Neurotyzm może prowadzić do dążenia do doskonałości i ciągłego niezadowolenia z własnych osiągnięć.
Skala neurotyzmu w Modelu Wielkiej Piątki
W Modelu Wielkiej Piątki (pięcioczynnikowy model osobowości) neurotyzm jest jednym z pięciu głównych wymiarów osobowości. Test NEO-PI-R opracowany został na podstawie Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości opracowanej przez Paula Costę i Roberta R. McCrae, która swoją genezę ma w Pięcioczynnikowym Modelu Osobowości, nad którym badania zapoczątkowali Allport, Cattel i Odebert. Skala neurotyzmu obejmuje kilka podwymiarów, które odzwierciedlają różne aspekty tego wymiaru. Do głównych podwymiarów neurotyzmu należą:
W ujęciu Costy i McRae każdy z głównych czynników zawiera sześć czynników drugiego rzędu, które tworzą nadrzędne kategorie. W przypadku neurotyzmu są to następujące składniki:
- Lęk – skłonność do odczuwania niepokoju, obaw i lęków. Ta podskala nie mierzy konkretnych lęków ani fobii, lecz ogólny poziom uogólnionego lęku. Osoby z wysokim wynikiem często doświadczają niepokoju i obaw, są bojaźliwe i mają tendencję do przejmowania się. Wiele sytuacji postrzegają jako potencjalnie ryzykowne, co powstrzymuje je przed podejmowaniem ryzyka.
- Agresywna wrogość – tendencja do odczuwania złości i irytacji. Ta podskala ocenia skłonność do odczuwania gniewu oraz takich emocji jak frustracja czy rozgoryczenie. Osoby z wysokim wynikiem często wpadają w gniew, który może być wyrażany otwarcie lub skrywany.
- Depresyjność (depresja)– skłonność do odczuwania smutku, przygnębienia i utraty nadziei. Ta podskala odzwierciedla tendencję do doświadczania stanów depresyjnych w normalnych warunkach. Wysoki wynik oznacza skłonność do poczucia winy, samotności i beznadziejności. Osoby te łatwo się zniechęcają i częściej dostrzegają negatywne aspekty sytuacji.
- Nadmierny samokrytycyzm – tendencja do negatywnej oceny siebie i niskiej samooceny. Ta podskala mierzy poziom wstydu i zakłopotania. Osoby z wysokim samokrytycyzmem dostrzegają u siebie wiele wad, co sprawia, że źle się czują w obecności innych. Unikają sytuacji, w których mogłyby być oceniane lub wyśmiewane. Wysoki poziom samokrytycyzmu wiąże się z nieśmiałością i lękiem przed wystąpieniami publicznymi.
- Impulsywność – skłonność do podejmowania pochopnych decyzji i trudności z kontrolowaniem impulsów. Podskala ta opisuje trudność w kontrolowaniu swoich pragnień i potrzeb. Osoby z wysokim wynikiem mają silną potrzebę natychmiastowego zaspokojenia swoich pragnień. Często nie potrafią oprzeć się swoim impulsom, nawet jeśli później mogą żałować swoich decyzji.
- Nadwrażliwość – skłonność do reagowania emocjonalnie na sytuacje, które dla innych mogą być neutralne lub mało znaczące. Ta podskala dotyczy podatności na stres. Wysoki wynik wskazuje na trudności w radzeniu sobie ze stresem. Osoby z wysokim poziomem nadwrażliwości często nie potrafią znaleźć wyjścia z trudnej sytuacji, co może prowadzić do paniki w momentach zagrożenia. Wysoki wynik oznacza również skłonność do nadmiernego przejmowania się wieloma sprawami i brania ich do siebie, nawet jeśli mają one neutralny charakter.
Przyczyny neurotyzmu
Podobnie jak inne cechy osobowości neurotyzm ma swoje korzenie w genetyce i środowisku. Badania wskazują, że około 40-60% zmienności w neurotyzmie można przypisać czynnikom genetycznym. Oznacza to, że osoby z rodzin o wysokim poziomie neurotyzmu są bardziej narażone na odziedziczenie tej cechy.
Środowiskowe czynniki również odgrywają istotną rolę. Doświadczenia życiowe, takie jak traumatyczne wydarzenia, stresujące sytuacje w dzieciństwie, brak wsparcia społecznego i trudne relacje rodzinne, mogą przyczyniać się do rozwoju wysokiego poziomu neurotyzmu. Styl wychowania, w tym nadmierna krytyka, brak ciepła i wsparcia emocjonalnego, również może wpłynąć na rozwój tej cechy.
Skutki neurotyzmu
Wysoki poziom neurotyzmu może mieć znaczący wpływ na życie jednostki. Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu często doświadczają trudności w różnych obszarach życia, w tym w relacjach interpersonalnych, pracy zawodowej i zdrowiu psychicznym. Ludzie z wysokim nasileniem neurotyzmu często zmagają się z niską odpornością psychiczną, co może prowadzić do częstszego doświadczania zaburzeń nastroju, takich jak depresja czy lęk. Ich reakcje na stresujące sytuacje są zwykle bardziej intensywne i długotrwałe niż u osób z niższym poziomem tej cechy.
Relacje interpersonalne
Osoby z wysokim neurotyzmem mogą mieć trudności w utrzymaniu zdrowych relacji, ponieważ ich zmienny nastrój i intensywne emocje mogą prowadzić do konfliktów i nieporozumień.
Praca zawodowa
Wysoki poziom stresu i niepokoju może wpłynąć na efektywność pracy i satysfakcję zawodową. Osoby te mogą mieć trudności z radzeniem sobie z presją i wymaganiami zawodowymi.
Zdrowie psychiczne
Wysoki neurotyzm jest silnie skorelowany z ryzykiem rozwoju zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, lęk, zaburzenia afektywne dwubiegunowe i zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.
Zdrowie fizyczne
Chroniczny stres związany z wysokim poziomem neurotyzmu może również wpływać na zdrowie fizyczne, prowadząc do problemów somatycznych, takich jak choroby serca, problemy trawienne i osłabienie układu odpornościowego.
Sposoby radzenia sobie z neurotyzmem
Choć neurotyzm jest cechą osobowości, która może być trudna do zmiany, istnieją strategie i techniki, które mogą pomóc zarządzać swoimi emocjami i zmniejszyć negatywne skutki tej cechy.
Terapia poznawczo-behawioralna
CBT jest jedną z najbardziej skutecznych form terapii dla osób z wysokim poziomem neurotyzmu. Pomaga ona jednostkom zidentyfikować i zmienić negatywne wzorce myślowe oraz rozwijać zdrowsze mechanizmy radzenia sobie ze stresem.
Mindfulness i medytacja
Techniki mindfulness i medytacja mogą pomóc w redukcji stresu i zwiększeniu samoświadomości. Praktykowanie uważności może pomóc jednostkom w lepszym radzeniu sobie z negatywnymi emocjami i zwiększeniu ich odporności emocjonalnej.
Aktywność fizyczna
Regularna aktywność fizyczna jest skutecznym sposobem na redukcję stresu i poprawę samopoczucia. Ćwiczenia fizyczne mogą pomóc w obniżeniu poziomu lęku i depresji, a także poprawić ogólną kondycję fizyczną i psychiczną.
Wsparcie społeczne
Posiadanie silnej sieci wsparcia społecznego może pomóc jednostkom radzić sobie z trudnościami emocjonalnymi. Rozmowy z przyjaciółmi, rodziną lub terapeutą mogą dostarczyć wsparcia emocjonalnego i praktycznych porad.
Techniki relaksacyjne
Techniki relaksacyjne takie jak głębokie oddychanie, progresywna relaksacja mięśni i wizualizacja mogą pomóc w redukcji napięcia i stresu. Regularne praktykowanie tych technik może zwiększyć zdolność jednostki do radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami.