Heurystyki to uproszczone zasady myślenia, strategie lub metody podejmowania decyzji, które pozwalają ludziom na szybkie i efektywne rozwiązywanie problemów oraz ocenianie sytuacji, chociaż może nie być to w pełni optymalne lub dokładne rozwiązanie. Zamiast analizować wszystkie dostępne informacje i możliwe opcje, ludzie często stosują heurystyki, aby szybko dojść do wystarczająco dobrej odpowiedzi. Te mentalne skróty są szczególnie użyteczne w sytuacjach, gdzie czas jest ograniczony, a decyzje muszą być podjęte natychmiast.
Heurystyki mają swoje korzenie w psychologii poznawczej i zostały szczegółowo zbadane przez takich naukowców jak Amos Tversky i Daniel Kahneman. Choć pozwalają na szybkie podejmowanie decyzji, mogą również prowadzić do błędów poznawczych i systematycznych zniekształceń w myśleniu. Przykładami heurystyk są heurystyka dostępności, gdzie ludzie oceniają prawdopodobieństwo zdarzenia na podstawie tego, jak łatwo mogą przywołać je z pamięci, oraz heurystyka reprezentatywności, gdzie ocena prawdopodobieństwa opiera się na podobieństwie do typowego przypadku.
Heurystyki są nieodłącznym elementem ludzkiego myślenia i są wykorzystywane zarówno w codziennych sytuacjach, jak i w bardziej skomplikowanych problemach decyzyjnych. Ich zrozumienie pozwala na lepsze zarządzanie procesem decyzyjnym i unikanie potencjalnych błędów. Heurystyki są stosowane w wielu dziedzinach życia, w tym w naukach społecznych, psychologii, matematyce, informatyce, sztucznej inteligencji i inżynierii. Ich celem jest pomoc w uproszczeniu złożonych problemów lub podejmowaniu decyzji w warunkach niepewności, nie mając wystarczających informacji lub działając pod presją czasu.
Istnieje wiele różnych heurystyk, a oto kilka przykładów:
Heurystyka dostępności
Heurystyka dostępności polega na ocenie prawdopodobieństwa zaistnienia lub częstotliwości zdarzeń na podstawie łatwości, z jaką można je przywołać z pamięci: łatwości z jaką przychodzą nam do głowy przykłady tych zdarzeń. Prognozowana częstotliwość tych zdarzeń może być zawyżona, ponieważ pewne rzeczy są łatwiej dostępne w naszej pamięci. Ludzie uznają zdarzenia za bardziej prawdopodobne, jeśli mogą łatwo przypomnieć sobie podobne przypadki. Na przykład, po obejrzeniu wiadomości o wypadku lotniczym, osoba może przeceniać ryzyko takiego wypadku, mimo że statystycznie jest ono bardzo niskie. W ten sposób heurystyka dostępności wpływa na postrzeganie rzeczywistości przez pryzmat najbardziej wyrazistych i dostępnych w pamięci informacji.
Heurystyka reprezentatywności
Heurystyka reprezentatywności polega na klasyfikowaniu rzeczy na podstawie ich podobieństwa do typowego przypadku. Ocena prawdopodobieństwa zdarzenia jest dokonywana na podstawie tego, jak bardzo przypomina ono znany wzorzec. Na przykład, jeśli ktoś wygląda i zachowuje się jak naukowiec, może być błędnie zakwalifikowany jako naukowiec, nawet jeśli jest to mało prawdopodobne. Ludzie mają tendencję do oceny zdarzeń i osób przez pryzmat istniejących schematów i stereotypów, co może prowadzić do błędnych wniosków.
Heurystyka zakotwiczania i dostosowania
Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania polega na tym, że ludzie zaczynają od początkowej wartości (kotwicy) i dokonują dostosowań, aby osiągnąć ostateczną odpowiedź. Pierwsza informacja, którą otrzymujemy, często służy jako punkt odniesienia. Na przykład, w negocjacjach dotyczących ceny domu, początkowa oferta wpływa na dalsze negocjacje, nawet jeśli nie jest optymalna. Ludzie mają skłonność do opierania swoich osądów na początkowych informacjach (zakotwiczenie) i modyfikowania ich w zależności od dodatkowych danych, co może prowadzić do systematycznych błędów w ocenie.
Heurystyka zastępowania
Na przykład, zamiast odpowiedzieć na pytanie „Jakie są długoterminowe skutki zmiany klimatu?”, osoba może odpowiedzieć na prostsze pytanie „Czy ostatnio było gorąco?”. Zamiast szczegółowej analizy i oceny wszystkich dostępnych danych, ludzie często polegają na bardziej dostępnych i mniej wymagających mentalnie informacjach, które są blisko powiązane z oryginalnym pytaniem.
Heurystyka zastępowania jest powszechna, ponieważ pozwala na szybkie i mniej obciążające podejmowanie decyzji. Jednak jej stosowanie może prowadzić do błędnych lub uproszczonych wniosków, ponieważ prostsze pytania mogą nie oddać pełni i złożoności pierwotnego problemu. Na przykład, zamiast ocenić kompetencje polityka na podstawie jego polityki i doświadczenia, wyborca może skupić się na jego wyglądzie lub charyzmie, co prowadzi do powierzchownych i potencjalnie nieoptymalnych decyzji wyborczych.
Heurystyki, a błędy poznawcze
Heurystyki mogą być bardzo użyteczne w wielu sytuacjach, umożliwiając szybkie podejmowanie decyzji i redukując ilość potrzebnych obliczeń bądź czynności. Warto jednak pamiętać, że heurystyki mogą prowadzić do błędów poznawczych, które zniekształcają sposób, w jaki przetwarzamy informacje i wpływają na jakość decyzji, zwłaszcza w przypadkach, gdy sytuacja jest skomplikowana lub gdy nie mamy wystarczających informacji do dokładniejszej analizy.
Błąd zakotwiczenia
Stosowanie heurystyki zakotwiczenia i dostosowania prowadzi do nadmiernego polegania na początkowej informacji (kotwicy). Na przykład, w negocjacjach, początkowa oferta może znacząco wpłynąć na końcową cenę, nawet jeśli ta początkowa wartość jest zupełnie przypadkowa lub nieoptymalna.
Błąd dostępności
Heurystyka dostępności sprawia, że oceniamy prawdopodobieństwo zdarzeń na podstawie tego, jak łatwo możemy je przywołać z pamięci. Może to prowadzić do przeceniania ryzyka zdarzeń, które są bardziej medialne lub niedawno zaszły, jak wypadki lotnicze, choć są one statystycznie rzadkie.
Błąd reprezentatywności
Heurystyka reprezentatywności prowadzi do oceniania zdarzeń lub osób na podstawie ich podobieństwa do stereotypowego przypadku. Na przykład, ktoś może zakładać, że osoba nosząca okulary i czytająca książki jest naukowcem, ignorując inne dostępne informacje.
Iluzja kontroli
Ludzie mają tendencję do przeceniania swojej zdolności do kontrolowania zdarzeń, które w rzeczywistości są losowe. Heurystyka dostępności może nasilać to złudzenie, gdy łatwo przypomnieć sobie sytuacje, w których udało się nam osiągnąć pozytywny wynik, nawet jeśli był on przypadkowy.
Efekt potwierdzenia
Skłonność do poszukiwania, interpretowania i zapamiętywania informacji, które potwierdzają nasze wcześniejsze przekonania, może być wynikiem heurystyki reprezentatywności. Na przykład, jeśli wierzymy, że pewne osoby są bardziej skłonne do pewnych zachowań, będziemy bardziej skłonni zauważać i pamiętać przypadki, które potwierdzają to przekonanie.
Błąd poznawczy związany z nadmiernym optymizmem
Heurystyki mogą prowadzić do nadmiernego optymizmu w ocenie przyszłych zdarzeń. Na przykład, przedsiębiorcy mogą przeceniać swoje szanse na sukces, ignorując statystyki dotyczące niepowodzeń start-upów.
Błąd dostępności afektywnej
Wynikające z heurystyki afektu poleganie na emocjach w podejmowaniu decyzji, może prowadzić do przeceniania korzyści i niedoceniania ryzyka. Inwestorzy mogą na przykład podejmować ryzykowne decyzje na giełdzie pod wpływem euforii na rynku, ignorując potencjalne zagrożenia.